معمولا رشد گفتار و زبان در کودکان یک موضوع مهم برای والدین می باشد. معمولا والدین علاقمندند تا بدانند روند رشد گفتار و زبان کودکشان چگونه است و چه راهکارها و روش هایی برای بهبود آن وجود دارد. در این مقاله می خواهیم به بررسی پیشنهادات و راهکارهایی جهت تسهیل رشد گفتار و زبان در کودکان کمتر از 5 سال بپردازیم.

 آشنایی با دوره های رشدی زبان:

از نظر آسیب شناسان گفتار و زبان، کودکان درطول زمان، دوره های زبانی مختلفی را تجربه می کنند. هرکدام از این دوره ها ویژگی هایی دارند که کودکان در روند رشد طبیعی این موارد را پشت سر می گذارند. در روند رشد گفتار، زبان و ارتباط کودکان از تولد تا پنج سالگی، این مراحل وجود دارد:

الف) دوره پیش قصدمندی(preintentional)؛ تولد تا 8 ماهگی:

نوزادان در این مرحله هیچ قصدی برای برقراری ارتباط ندارند. درواقع در این مرحله رفتارهایی که توسط کودک بروز پیدا می کند، بیشتر با هدف رفع نیازهای شخصی­اش و کشف محیط است تا برقراری ارتباط عمدی. این والدین هستند که به رفتارهای کودک پاسخ می دهند و قصد دارند که هدفمندی را برای رفتار نوزاد ارائه دهند؛ درحالی که نوزاد هیچ قصد و هدف ارتباطی ندارد.

پیشنهاداتی برای تمرین با کودکان در مرحله پیش قصدی ارتباط:

• Back & forth babbling: یک نوع بازی صوتی است که والدین می توانند در این مرحله برای تشویق صداسازی های کودک انجام دهند. در این بازی، والدین باید صداسازی های کودکشان را تقلید کنند و به تدریج هنگامی که صداسازی کودک را عیناً تکرار می کنند، کم کم صداهای جدیدی را در تکرار خودشان اضافه کنند. این کار بتدریج باعث افزایش پیچیدگی صداسازی های کودک می شود.
• استفاده از گفتار کودکانه: بهتر است همه اعضای خانواده در حضور کودک از گفتار کودکانه (baby talk) استفاده کنند. این نوع گفتار دارای ویژگی های زیر می باشد:

1. صدای زیر و نازک
2. لحن و آهنگ اغراق آمیز
3. کلمات و جملات ساده و کوتاه
4. استفاده از جملات تکراری

ب) دوره پیش زبانی (prelinguistic) ؛ 9 تا 18 ماهگی:

کودکان در این سطح، به سمت ارتباط عمدی و هدفمند حرکت می کنند و می توانند نیازهایشان را با نشانه هایی به دیگران بیان کنند.

پیشنهاداتی برای تمرین با کودکان در مرحله پیش زبانی:

• کتاب خوانی تعاملی: به محض اینکه کودک به توانایی نشستن رسید، خانواده می تواند این تمرین را براحتی انجام دهد. خانواده می تواند کودک را ترغیب کند تا به تصاویر نگاه کند و در همان زمان، یک برچسب ساده به تصاویر کتاب بزنند. همین تمرین، باعث افزایش توجه اشتراکی کودک و افزایش خزانه واژگانش می شود.
• استفاده از وسوسه کننده های ارتباطی: این شامل ایجاد شرایطی و موقعیت هایی است که کودک شدیدا انگیزه پیدا کند تا با والدین ارتباط برقرار کند. مثلا ممکن است والدین عمدا ظرف شکلات کودک را محکم ببندند تا کودک نتواند به تنهایی آن را باز کند و مجبور شود برای باز کردن آن از والدین درخواست کند و بدین ترتیب با آنها ارتباط برقرار کند.
• بازی دالی موشه: یک بازی ساده اما جذاب برای کودکان در این سطح رشدی می باشد. مادر باید دستش را جلوی صورتش نگه دارد تا کودک یک کاری انجام دهد (مثلا تلاش کند تا دست مادر را کنار بزند). بتدریج می توان بازی را سختتر کرد؛ مثلا مادر با تلاش کودک دستش را کنار نبرد تا اینکه کودک درحین تلاشش صداسازی نیز داشته باشد.
• والدین باید محیط را به گونه ای برای کودک تنظیم کنند که اشیای مورد علاقه کودک در میدان دید ولی خارج از دسترسش باشند. این فعالیت، کودک را تشویق می کند تا برای رفع نیازش، درخواست کند و با والدین ارتباط برقرار کند.

ج) دوره زبان در حال ظهور (Emerging Language) ؛ 18 تا 36 ماهگی:

کودکانی که در این سطح رشدی قرار دارند، از کلمات برای برقراری ارتباط هدفمند استفاده می کنند. همچنین ساختارهای ترکیبات کلمات (گفته های دو و سه کلمه) در این دوره ظهور می یابد.

پیشنهاداتی جهت تمرین با کودکان در مرحله زبان در حال ظهور:

• نیت ها و مقاصد ارتباطی کودک را شناسایی کنید و سعی کنید آنها را تقویت و تشویق کنید. مقاصد ارتباطی کودک در این سن شامل موارد زیر است:
• درخواست برای شیء و وسیله
• درخواست برای انجام فعالیت
• مخالفت کردن و اعتراض
• اظهار نظرکردن
• درخواست برای ارائه اطلاعات
• پاسخ دادن
• تایید و تصدق کردن
• روی افزایش واژگان بیانی کودک تمرکز کنید. واژگانی که برای تمرین انتخاب می کنید باید پرکاربرد باشند؛ یعنی کودک بتواند براحتی از آنها برای برقراری ارتباط استفاده کند. همچنین سعی کنید تا حد ممکن کلماتی را تمرین کنید که کودک صداهای لازم برای تولید این کلمات را داشته باشد. اما توجه کنید که اولویت اول (کاربردی بودن واژگان) مهمتر است.
• تمریناتی روی افزایش ترکیبات دوکلمه ای انجام دهید. برای این کار چند تکنیک ساده ارائه می شود:
• والدین باید در حین بازی با کودک، گفته های تک کلمه ای او را به گفته های دوکلمه ای گسترش بدهند. مثال: کودک: هاپو(با اشاره به تصویر سگ). مادر: هاپو نشسته! (گسترش کلمه کودک به یک ترکیب دوکلمه ای).
• استفاده از تکنیک الگودهی؛ به این صورت که والدین از یک عروسک یا یک شخص دیگر به عنوان الگو استفاده کنند و آن شخص یا عروسک، در پاسخ به تصاویر موردنظر، الگوهای دوکلمه ای را بیان کند تا کودک یاد بگیرد و پس از آن از کودک خواسته شود که مانند الگو، ترکیبات دوکلمه ای بیان کند.

د) دوره زبان در حال رشد (Developing Language) ؛ حدود 3 تا 5 سالگی:

در این دوره رشدی، کودکان واژگان بیانی بیشتر از 50 کلمه دارند و شروع به استفاده از ترکیبات کلمات در داخل جملات می کنند.

پیشنهاداتی جهت تمرین با کودکان در مرحله زبان در حال رشد:

• از تکنیک قالب بندی مجدد جملات در این بازه زمانی استفاده کنید. در این روش، والدین جملات و گفته های کودک را در قالب های مختلف جمله تنظیم و به کودک ارائه می دهند. مثال:

 کودک: خانه سگ (با اشاره به تصویری که سگ در خانه است).

والدین: سگ در خانه است؟(قالب سوالی)، سگ در خانه نیست.(قالب منفی) و… .

• تمرین روی ساختارهای گرامری جملات، باید آشکارترین هدف در این مرحله رشدی باشد. سعی کنید در قالب تکالیف مختلف مانند کتابخوانی، ساختارهای دستوری مثل ترتیب درست کلمات در جمله، استفاده از افعال، حروف اضافه و ربط، به کاربردن نشانه های جمع و… را در کودک تحریک کنید.
• به دلیل این که در پایان این دوره، کودکان در سن پیش از دبستان قرار دارند، برخی مهارت ها که می تواند خواندن و نوشتن را در دوره دبستان تسهیل کند باید تمرین شود. تمرینات آگاهی واجشناختی از مهمترین این مهارت هاست.

این تمرینات به طور کلی شامل موارد زیر است:

• آگاهی از قافیه کلمات
• آگاهی از حروف ابتدا و انتهای یکسان در کلمات مختلف
• آگاهی از تعداد هجا و بخشهای کلمات
• شمارش صداهای کلمات و ترکیب و تقطیع یک کلمه در سطح صداهای سازنده.

با استفاده از این تکنیک های ساده، والدین می توانند محیط زبانی کودکشان را سرشار از محرک های مناسب برای رشد گفتار و زبان کنند و بدین صورت از تاخیرهای زبانی که ممکن است به علت کمبود محرک های گفتاری لازم در محیط ایجاد شود، جلوگیری کنند. در مطالب بعدی، موارد و نکات مطرح شده با جزییات بیشتر و بطور کامل خدمتتان ارائه می شود. پس با ما همراه باشید.